Commissie Gebouwen

Kerk front portret 2Restauratie kerk

Bouwbedrijf Boogert voerde de restauratie van de kerk onder de supervisie van architectenbureau Rothuizen uit. Eind februari 2024 begon Bouwbedrijf Boogert met de restauratie door rond de toren een bouwplaats in te richten. B&E heeft de steigers geplaatst en deze met doek bekleed om de omgeving af te schermen tegen overlast.
Dit zijn zo de namen die opvielen op het bouwdoek rondom de kerk met ook nog het logo van de provincie Zeeland, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en de gemeente Tholen.

Er zijn nog meer instellingen die ik graag wil noemen, want zonder hun bijdrage was dit nooit van de grond gekomen:
Schildersbedrijf Noom, Stichting Joppe van Poortvlietfonds, Familiefonds Hurgronje, TBI Fundatie en met speciale dank vanwege hun meedenken en richting geven aan het project, de Solidariteitskas PKN en Maatschappij van Welstand.
Heel betrokken, uit eigen gemeente via verkopingen, collectes en giften van gemeenteleden en belangstellenden uit ons dorp en uit andere plaatsen in Nederland mochten we bijdragen ontvangen voor de restauratie van de kerk.
De nadruk wil ik leggen op het werk van onze God, Die zoveel harten beweegt om de restauratie van Zijn huis mogelijk te maken.

De start van de restauratie was een sprong in het diepe, want er was voor het toen beoogde werk een tekort van € 53.000. Architectenbureau Rothuizen en bouwbedrijf Boogert hebben de kerkenraad daarom geadviseerd om het werk op de begane grond voorlopig buiten de restauratie te houden. Hieronder vallen ook de onderste ramen, die nog niet van nieuw lood worden voorzien.
De hoop was en is dat er nog voldoende financiën gevonden konden en kunnen worden om het gat te dichten.

Helaas kwam er alleen maar meer werk bij, zoals scheuren in de muren en het dakoverstek Zuid ( Poststraat ) wat veel extra werk meebracht. Ook de daklijst van de toren naar de Poststraat had extra zorg en herstelwerk nodig.

De schoorstenen zijn van nieuw voetlood voorzien en het voegenwerk vernieuwd waar nodig.
Naast de toren is een penant ( smalle muur ) tussen de ramen vernieuwd, nadat bleek dat deze onder en boven gescheurd was.
De ramen, met uitzondering van de onderste ramen, zijn van nieuw lood voorzien en waar nodig brugijzers en bindroedes om alles weer te kunnen monteren.
Het metselwerk en voegwerk is grotendeels gedaan. De stukken met scheuren zijn opnieuw gemetseld en losse voegen zijn hersteld.
De dakkapellen in het kerkendak en consistoriedak zijn gerestaureerd. Het dak van de consistorie is van nieuwe leien voorzien en ook het zinkwerk van goten en daklijsten is vernieuwd.

Schildersbedrijf Noom heeft de restauratie afgesloten en alles weer op kleur gebracht.

Ieder, die hieraan heeft meegewerkt, HEEL hartelijk dank!


Wilt u een gift overmaken ten bate van de restauratie van de kerk?
Dat kan op het speciale bankrekeningnummer NL 28 RABO 0373 7446 25 t.n.v. Hervormde Gemeente Stavenisse inz. Restauratie.
Bij voorbaat onze hartelijke dank.



Hieronde een paar foto's met resultaten van de restauratie:

 Rest Afbeelding1Rest Afbeelding2Rest Afbeelding3







Voetlood schoorsteen vervangen              Nieuw kozijn en ramen dakkapel                                                   Kerkramen opnieuw verlood


     Rest Afbeelding5  Rest Afbeelding6Rest Afbeelding7





 

                                  Gootklossen gerestaureerd en daklijst vernieuwd
                                  Nieuwe leien op consistoriedak   Nieuwe goten rondom consistoriedak            

Rest Afbeelding8          
Rest Afbeelding9
Ramen van consistorie geschilderd                                                                                                   Gehele daklijst vervangen








Terugblik over 2024 vanuit Kerkbeheer


Een veel bewogen jaar voor de kerk en haar gemeente begon met de voortzetting van de demontage van het grafmonument achter de preekstoel.
De bevestigingsmuur achter het paneel met wapenschilden is gesloopt, wat een stoffig karwei was, maar dat wordt nu weer opgebouwd.

De restauratie van de kerk begon twee maanden later dan gepland.
De ramen van de kerk boven het maaiveld zijn opnieuw verlood, zien er weer mooi uit en zijn weer winddicht.
Aan de Poststraatzijde was de bevestiging van de ramen zo aangetast dat met het oog op de toekomst de metalen delen vervangen zijn door koper en roestvrij staal.

Voordat de schilder kon beginnen moest er eerst nogal wat houtwerk vervangen worden:
de kozijnen van de dakkapellen op het kerkdak, een gording versterken van het kerkdak, delen van de kozijnen van de kleine raampjes op de hoeken van de kerk, stukje dakbeschot van het consistoriedak, een spant van het consistoriedak versterken, het dakoverstek aan de Poststraat en daklijst rechts van de toren.

Bij de daklijsten Poststraatzijde is het zinkwerk vervangen behalve de goot zelf, rechts naast de toren het zinkwerk van de daklijst vervangen, platte dak boven ingang Poststraat in zink, platte dak boven ingang consistorie in zink en de dakgoten van de consistorie geheel nieuw van zink.

De schoorstenen hebben nieuwe afdichtingen en zijn opnieuw gevoegd en links van de toren is een nieuwe penant ( muur tussen twee ramen ) gezet en zijn diverse scheuren en voegen vernieuwd.

Als eerste stond de grafkelder op de lijst van werkzaamheden. Het werd echter het laatste werk en het sluiten is nog maar pas gedaan omdat er met toestemming van de familie van de stoffelijke resten in de kelder eerst monsters genomen zijn voor DNA onderzoek.

Zo is het jaar tot 18 november vergleden met afbraak en opbouw, restauratie.
Als laatste, heel logisch, de schilder, alles staat weer mooi in de verf, een iets andere kleur, wat ouderwets, maar wel mooi!
Nu nog een stofdoek door de kerk en het orgel testen, het beeld terugplaatsen en dankbaar terugkijken dat het achter de rug is.

Iedereen vanaf de planning hiermee bezig tot de laatste penseelstreek, namens kerkbeheer, HEEL HARTELIJK DANK.

Maar vooral dank aan onze HEERE dat Hij de wijsheid en middelen gaf om dit werk te kunnen doen.





Restauratie praalgraf

In de tweede helft van de Gouden Eeuw heeft de weduwe van Hieronymus van Tuyll van Serooskerke in onze kerk een praalgraf voor haar man laten maken.
Daarvoor heeft de beeldhouwer Rombout Verhulst, een van de vermaarste beeldhouwers uit onze vaderlandse geschiedenis, de opdracht gekregen,
Dit praalgraf wordt één van de mooiste werken van zijn hand genoemd.
Helaas was destaat van het monument zeer zorgwekkend.
Er waren breuken in het monument ontstaan, maar het ergst was wel dat door ondermeer opname van zoutwater het marmer versuikert.
Kosten voor de restauratie zijn begroot op € 615.000.-.
Onze kerkelijke gemeente had hiervoor geen middelen.

In 2022 is van de provincie Zeeland een subsidietoezegging ontvangen voor 70% van de kosten: € 415.043,-.
Voor de resterende € 180.000.- heeft de Gemeente Tholen zich garant gesteld en € 30.000,- subsidie toegezegd.
Ook voor de overige kosten zijn subsidies ontvangen van ondermeer Vereniging Rembrandt, het Cultuurfonds, TBI Fundatie, Dinamofonds, Familie Fonds Hurgronje,
zodat het project financieel gedekt is.

In december 2022 is met de restauratie begonnen; het karwei zal naar verwachting in het voorjaar 2025 afgerond zijn.
Uitvoerder firma Kemperman Restauratie uit Bergen op Zoom werkt samen met Snoep & Vermeer Natuursteenwerken uit Amsterdam.
Het monument is voor restauratie en ontzouting vrijwel geheel naar restaurateur Snoep & Vermeer in Amsterdam getransporteerd.

Voor verdere informatie over het grafmonument zie het einde van deze pagina.
Voor foto's en informatie zie ook elders deze website onder Geschiedenis - Grafmonument.





Samenstelling Commissie Gebouwen:
G. Goedegebuure, Poststraat 68 (voorzitter)
M.C. de Graaf, Voorstraat 20
M. Moerland, Voorstraat 11
W.B. Potappel, Bos 16
A.K. Riedijk, Wilhelminastraat 2
M.A.J. Walhout, Poststraat 30
C.A.T. Weststrate. Wet;houder C.J. Moerlandstraat 29
A.J. Zwerus, Boswei 69 (notulist)







Het praalgraf van Hieronymus van Tuyll van Serooskerken
Artikel geplaatst in het Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken nr. 854 | november 2021

De Hervormde kerk van Stavenisse herbergt een uniek monument, een parel van de beeldhouwkunst uit de Gouden eeuw. Verval dreigt de glans van de parel echter weg te nemen. Alleen restauratie kan dit voorkomen.

Bij binnenkomst in de Hervormde kerk van Stavenisse wordt de blik gevangen door de zeventiende-eeuwse kansel. Zoals gebruikelijk in een na de Reformatie gebouwde protestantse kerk staan ook hier het Woord van God en de verkondiging daarvan centraal.
Wie verder naar het midden van de kerk loopt ontdekt achter de kansel een groot witmarmeren monument. Het is het prachtige praalgraf van Hieronymus van Tuyll van Serooskerken (1615-1669).
Hieronymus was heer van Tienhoven, Stavenisse en Sint Annaland, baljuw van Veere en Gecommitteerde in de Staten van Zeeland. Als ambachtsheer heeft hij veel voor het dorp Stavenisse betekend; zo liet hij de Margarethapolder inpolderen, de haven graven en de meestoof bouwen.
Hieronymus kwam graag in Stavenisse, hij liet er een slot bouwen en hij had te kennen gegeven in Stavenisse begraven te willen worden.
Zijn weduwe, de in Middelburg geboren vermogende Margaretha Huyssen, gaf na het overlijden van Hieronymus in 1669 aan Rombout Verhulst, de belangrijkste beeldhouwer van de Gouden eeuw, de opdracht voor het maken van het praalgraf. Vermoedelijk liet zij toen de kerk aan de oostzijde uitbreiden met een kapel. Overigens is dit een unieke combinatie in Nederland: een praalgraf in een protestantse kerk in een speciaal daarvoor gebouwde kapel.
Toen Margaretha Huyssen de in Vlaanderen geboren Rombout Verhulst vroeg het praalgraf voor haar echtgenoot te maken was hij al een vermaard en gerenommeerd beeldhouwer. Zo had hij een prominente inbreng gehad bij de beeldhouwwerken in het paleis op de Dam in Amsterdam en had hij diverse grafmonumenten gemaakt, waaronder die van zeeheld Maarten Tromp in de Oude kerk te Delft. Andere bekende werken van Rombout Verhulst zijn de graftombe van Michiel de Ruyter in de Nieuwe Kerk te Amsterdam en het praalgraf voor Johan en Cornelis Evertsen in de Nieuwe Kerk te Middelburg.

Het praalgraf
Het praalgraf bestaat uit een op een blauw hardstenen vloer geplaatste tombe met daarop het levensgrote beeld van de overledene in zijn harnas. In het bijzonder het hoofd is van buitengewone schoonheid: levensecht, prachtig gekruld haar en een vredig, vriendelijk gelaat. Het lijkt of de overledene slaapt.
Achter het beeld staan twee putti (kinderfiguurtjes); de ene draagt de bij het harnas horende handschoenen, de andere de helm. De voorkant van de tombe is prachtig versierd met verschillende funeraire motieven: een bundel korenaren met een sikkel, doodsbeenderen, verwelkte bloemen en eikenbladeren.
In het midden boven de tombe bevindt zich tegen de achterwand het grafschrift. De Latijnse tekst luidt vertaald:

Grafschrift van de zeer edele en zeer geleerde heer Hieronymus van Tuyll van Serooskerken, Heer van Stavenisse, Serooskerke, Oud- en Nieuw Kempenhofstede, Suydtmoer enz., vanwege den stad Tholen afgevaardigde in de vergadering der Staten van Zeeland.
Gestorven te Camp-Veere in het jaar 1669 den 22sten April. In deze marmeren tombe is begraven de grote Hieronymus, de eer van het oude adellijke geslacht van Tuyll, het sieraad van de schone kunsten en het Vaderland.
Nadat hij gestorven is, spaar, bid ik u, uw tranen en bedwing uw rouw. Want hij die goed leeft, sterft ook goed!

Boven het grafschrift is een gevleugelde zandloper geplaatst, symbool voor het snel voorbijgaande leven. De twee vleugels zijn verschillend: de linker is van een duif (?), de rechter van een vleermuis. Wellicht worden hiermee dag en nacht uitgebeeld.
Midden op het kapiteel staat het alliantiewapen van de families Van Tuyll en Huyssen ondersteund door twee wildemannen met een knots in hun hand.
Links en rechts van het grafschrift zijn de 32 kwartierwapens van de overledene weergegeven.
De diverse witmarmeren wandonderdelen zijn gescheiden door zwart marmeren panelen.
Het geheel is zeer harmonisch en voornaam.

Cultuurhistorische waarde
Het belang en de cultuurhistorische waarde van dit grafmonument zijn van overlang door deskundigen erkend. In zijn boek ‘Rombout Verhulst Beeldhouwer 1624-1698. Een overzicht van zijne werken’ schrijft M. van Notten in 1907 erover: ‘Zij is uit wit marmer samengesteld en neemt eene eerste plaats in onder de zeer goede werken van onzen meester’.
Recent heeft prof. dr. Frits Scholten, senior conservator Beeldhouwkunst van het Rijksmuseum en hoogleraar Geschiedenis van de Westerse beeldhouwkunst aan de Universiteit van Amsterdam, zich in een brief aan Burgemeester en Wethouders van de gemeente Tholen in lovende woorden over het monument uitgelaten: ‘Onder de 17de-eeuwse praalgraven die ons land kent behoort dit ensemble tot een van de prominentste funeraire monumenten, mede vanwege de luxe combinatie van tombe en privékapel. (…) Juist de adellijke monumenten zijn juweeltjes van beeldhouwkunst, waarin Verhulst in nauw samenspel met zijn opdrachtgevers uitdrukking kon geven aan het persoonlijk verdriet en het dynastieke belang. (…) Het grafmonument in de kerk van Stavenisse kan zonder twijfel gerekend worden tot de beste 17de-eeuwse beeldhouwkunst van ons land, maar behoort ook vanuit internationaal perspectief tot het zeer waardevolle funeraire erfgoed.’

Restauratie
Aanleiding voor de brief van professor Scholten is de huidige zorgwekkende conditie van het monument.
Eén van de pilasters op de achterwand is gescheurd, waarbij de scheur ook door het naastliggende witte marmer loopt. Ook op andere plaatsen is het marmer gescheurd en zijn voegen tussen onderdelen losgeraakt. Bij het zwarte marmer is er sprake van delaminatie (loslaten van de lagen). Op de tombe is een oranje verkleuring aanwezig, vermoedelijk veroorzaakt door een ijzeren verankering.
Heel zorgelijk is dat op veel plaatsen het witte marmer dof en heel wit geworden is, wat wijst op versuikeren door een hoog zoutgehalte.
In nauw overleg met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is besloten om het monument te restaureren. Verwijderen van het zout is mogelijk door de marmeren onderdelen langdurig te spoelen in een bad met gedemineraliseerd water met toevoeging van kalk. Hiervoor moet het monument gedemonteerd worden en voor het spoelen naar een atelier gebracht worden.
Na het spoelen en de restauratie worden de delen in Stavenisse weer gemonteerd, waarbij eerst tegen de achterwand en op de vloer een waterschild moet worden aangebracht om optrekken van het zilte bodemwater te voorkomen.

De restauratie is een tijdrovende en kostbare operatie. De totale doorlooptijd is anderhalf tot twee jaar en de kosten worden geraamd op circa € 600.000.-. De Hervormde gemeente van Stavenisse heeft hiervoor subsidie aangevraagd bij de Provincie Zeeland. Ofschoon de Provincie Zeeland zeer welwillend staat tegenover de restauratie en bereid is zeventig procent van de kosten te dekken hebben zij de subsidieaanvraag toch afgewezen. Probleem is dat de financiering van de resterende dertig procent niet rond is; dit is een absolute voorwaarde voor de Provincie Zeeland. Echter, vrijwel alle overige sponsoren stellen als voorwaarde de zekerheid dat de Provincie Zeeland subsidie verleend. Om uit dit kip-en-ei probleem te komen wordt overlegd met diverse partijen, waaronder de gemeente Tholen. Hopelijk met een positief resultaat. Het prachtige grafmonument van Hieronymus van Tuyll van Serooskerken is dit meer dan waard.

Literatuur
Jesse, H.J., De graftombe van Stavenisse, Bouwkundig Weekblad, 31e jaargang, 26-08-1911, 405-406
Tolboom, H.J. en R.S. Pekaar, Grafmonument Hieronymus van Tuyll van Serooskerke, Rapport van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, juli 2019
Westdorp, J.J., Het praalgraf van Hieronymus van Tuyll van Serooskerken, Stavenisse 1992
Zuurdeeg, J.P.B., De stenen tuin, Sint Maartensdijk 1999
Zwerus, Albert J., Hij blijft getrouw. Momenten uit vier eeuwen Hervormd Stavenisse, Stavenisse 2019

Scholten, Prof. Dr. F., Brief aan Burgemeester en Wethouders van de gemeente Tholen, 25 maart 2021


Albert Zwerus,
Stavenisse, augustus 2021